Karapapak Teriminin Açıklaması
Tarihî konular üzerinde araştırmalar yapan birçokbilim adamı bir kavmin üzerinde araştırma yapmadan önce o kavmin isminden yolaçıkarak bir sonuca ulaşmayı denemiştir. Bu yolu deneyen bilim adamları geneldebu milletin tarihi ve edebiyatı konusunda detaylı bilgiler bulamadığında yahut bu kavmin nereden geldiğihakkında tartışmalar olduğunda bu yola başvurmuştur. Karapapaklar yahutTerekemeler konusunda da birçok görüş ileri sürülmektedir. Bu görüşlerideğerlendirmeden Karapapak kelimesi ne anlama gelmektedir öncelikle ona bakalım.
Rusça sözlüğe göre kalpak yahut papak, şapka demektir. Papak kelimesi, Azeri Türkçesinde kuzu veya koyun derisinden yapılan serpuş manasına da gelmektedir. Azeri Türkçesinde börkün de kalpak ve papak gibi serpuş manasına geldiği bilinmektedir. Karapapak terimi bu halkın siyah şapka giymeleri dolayısıyla ortaya çıkmıştır. Türkler arasında kalpak ve papak giymek oldukça yaygındır. Tarihte Peçenekler, Kıpçaklar, Nogaylar, Tatarlar, Kırgızlar, Oğuzlar kara şapka giymişlerdir.
Fahrettin Kırzıoğlu’nun ifadesine göre bu kavmin Karapapaklılar olarak adlandırılması şöyle olmuştur: “Akkoyunlu Devleti, Osmanlı Devleti ile giriştiği hâkimiyet mücadelesini kaybettikten sonra 1502 yılında yıkılmıştır. Akkoyunluların yıkılmasıyla Doğu Anadolu, Azerbaycan ve İran’da Türkmen beyi Şah İsmail önderliğinde Safevî Devleti kuruldu. Şah İsmail’in babası Şeyh Haydar, Safevî Devleti’nin hâkimiyet alanında yeni bir dinî anlayış olan Şiî mezhebini yaymaya başladı. Bu mezhebe mensup insanlar Şeyh’e olan bağlılıklarını bildirmek maksadıyla kızıl kavuk giymeye başladılar. Bazı Türk boyları ise Şiî mezhebini reddederek kızıl kavuk giymediler. Bunun yerine Nakşibendî tarikatına inandıkları için Dağıstan’da oturan akrabaları Kıpçak ve Kumuk boyuna mensup Emîr Şeyh’e bağlılıklarını bildirmek için Karapapak giymişlerdir. Bu Türk boylarının giydikleri kara papaklarından dolayı diğer boylar bunları ‘Karapapaklılar’ olarak adlandırmıştır. Safevîler bu topluluklardan Sünnî olmalarından dolayı ‘Resmi Sünnî’ adlı vergi almışlardır.” Fakat her ne kadar bu rivayeti dikkate alsak da aslında bu ismin böyle bir olaydan sonra onlara isim olduğuna inanmak biraz zordur. Çünkü bu kavim yüzyıllar boyunca Karapapak giymeyip de sırf dinî bir seçimden sonra bir anda bu şekilde giyinmesi ve diğer kavimlerin onları Karapapaklılar olarak çağırması kesin bir yargı oluşturabilir. Türklerden birçok topluluk ortaya çıkmalarından itibaren Karapapak giymişlerdir. Hatta batıya doğru gerçekleştirdikleri göç hareketinden sonra İtil-Ural ve Kiev steplerinde görüldüklerinde Ruslar ve diğer kavimler bir kısım Türkleri ‘Çornıye Klobuki’ olarak adlandırmıştır. Yani ‘Karaşapkalılar’ ifadesi bozkırdaki Türklerin ismi olmuştur.
Kafkasya’da görev yapmış Rus generallerinden Stepan Oseboviç Kişmişov, Karapapaklar ile ilgili şu bilgileri vermektedir: “Asya Türkiye’sinde Karapapaklar adı altında başlarına, yerli ahalinin baş giyimlerinden farklı olarak, siyah kuzu derisinden papak koyan Güney Kafkasya’dan göç edenler anlaşılmaktadır. Karapapaklar esasen bizim Tatar (Türk) tayfalarından Borçalı, Kazak ve Şemşeddinli sakinleri idiler. Sınırlarımızda meydana getirdikleri olaylardan sorumlu tutulmamaları için Türkiye’nin sınır kentlerine göçmüşlerdir. Sibirya’dan kaçan soydaşları da onlara katılırdı. Yüzyılımızın ortalarında Kars vilayetinde 900 kadar Karapapak aile yaşamaktaydı. Osmanlı Devleti Karapapakların Türkiye’ye göçlerini memnuniyetle karşılıyordu. Çünkü sınırlarımızın yakınlarında bize düşman unsurları bulundurmak onların işine geliyordu. Bu sebepten Karapapaklara Gümrü yakınlarındaki Akbaba ve Şüregel sancaklarında topraklar veriyordu. Bu sancakların dağlık bölgelerdi…” Etnografik malûmatlara göre keçe, daha sonra koyun yününden yapılmış siyah şapkalar, Türkistanlı Karakalpakların, Türkiye ve Kafkasya’da yaşayan Karapapak/Terekemelerin, Oğuz Türkmenlerinin ve Kıpçakların giyiminin önemli bir parçası olmuştur. Kalpak, tarihte Kıpçaklar için vazgeçilmez bir unsur olarak kabul edilmiştir. Asilzadeler karagülden yapılmış kalpak kullanırken, diğerleri normal kürklerden yapılmış kalpak kullanmıştır. Kulların, yani kölelerin kalpak kullanması ise yasaklanmıştır. Yine Türk toplu- luklarından biri olan ve şu anda Kafkasya’da yaşayan Nogaylar, başlarına keçeden, posttan veya kumaştan kalpaklar giymişlerdir.
Karapapak/Terekemelerin giydikleri kalpaklar, siyah kuzu derisinden yapılmıştır. Türkiye’nin Kars ilindeki Karapapaklar 1925 yılında çıkarılan şapka kanununun çıkarılmasına kadar kıvırcık tüylü kuzu derisinden yapılmış kara papak giymişlerdir. Bu topluluk başına giyeceği papağın tüylerinin kıvırcık olması için yapımında bazı noktalara dikkat etmiştir. Bunlardan en önemlisi ise koyunun doğurmasından hemen önce bez yahut keten bezi hazırlanmaktadır. Kuzunun doğmasıyla anasının onu emmesini önlemek için hiç vakit kaybetmeden önceden hazırlanan bez yeni doğan kuzunun üzerine örtülür. Bunun en büyük nedeni ise koyunun yavrusunu yalamasıyla tüylerindeki kıvırcığın bozulması ve ‘çere’ adı verilen doğum suyunun yalanmasının da etkisiyle tüylerin düzleşmesidir. Günümüzde teknolojinin de gelişmesiyle papak giyimi azalmıştır. Fakat Türkiye’nin doğusu ve Kafkasya’daki soğuk iklim şartları sebebiyle bazı yerlerde kıvırcık papaklar hâlâ giyilmeye devam etmektedir.
Günümüzde Türkiye başta olmak üze- re Gürcistan,Azerbaycan, İran, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Ermenistan gibi ül-kelerde yaşayan sayıları yaklaşık bir milyon ci- varında olan ve kendileriniKarapapak yahut bazen Terekeme olarak adlandıran bu Türk topluluğuna dairyazılı metinler oldukça kı- sıtlıdır. Bu Türk topluluğunun hangi Türk kavimleriyle akraba olduğu yahut nereden geldiğikonusunda birçok görüş ileri sürül-mektedir. Karapapak yahut diğer adıyla Terekemelerin; Peçeneklerin, Hazarların,Kıp- çakların, Oğuzların birleşmesiyle oluşan bir kavim olduğu anlaşılmaktadır.Yakın dönem tarihi bulgulara göre Kıpçak/Oğuz karışımı bir Türk topluluğudur.Karapapak/Terekeme Türklerinin ana vatanı konumundaki Borçalı Bölgesitarihte Kıpçak bölgesidir. AltınOrda Devletinin yıkılması sonrasındaOrta Asya’dan Anadolu’ya doğru göç eden Türkmen toplulukları günümüzdekiAzerbaycan ve İran coğrafyasına yerleşmişlerdir. Osmanlı-Safevi mücadelesinde Azerbaycan ve İran bölgesinden gelenOğuz/Avşar kitleleri Borçalı bölgesine yerleşmişlerdir. Bölgedeki Kıpçakguruplarıyla karışan boylar zamanla Karapapak/Terekeme olarak adlandırılmayabaşlanmıştır. Karapapak/Terekeme Türkleri- nin tarihi Kafkasya, Doğu Anadolu veİran coğrafyasıyla yakından alakalıdır. Bu bölgelerdeki tarihi olaylarda buTürk topluluğunu görmek mümkündür.
Kafkasya Bölgesi, tarihi geçmişi içeri- sinde birçokkavmin mücadele alanı olmuştur. Bunedenle de bölgede yaşayan toplulukların sık sık göç ederek yer değiştirmesi deolağandır. Kafkasya’daki mücadelelerden Karapapak/Terekeme Türkleri oldukça fazla etkilenmişlerdir. Bu Türk topluluğununsavaşçı ve mücadeleci özellikleri dolayısıyla büyük devletlerin hepsi kendisafında yer al- maları için girişimlerde bulunmuştur. Kıpçak gruplarınınGürcü Krallığı tarafından ordu da savaşçı olarak kullanılması tarihteonlara önemli avantajlar kazandırmıştır. Aynı biçimde Osmanlılar, Ruslar veİranlılar (Safevi ve Kaçar), Karapapak/Terekeme Türklerini kendi ordularındayardımcı kuvvet olarak kullanmışlardır. Taraf oldukları devletlerin yenilmesinedeniyle Karapapak/Terekeme Türkleri de kendi coğrafyalarından göç etmekzorunda kalmışlardır. İşte bu nedenlere bağlı olarak günümüzdeKarapapak/Terekeme Türkleri dağınık bir coğrafyada yaşamaktadırlar. Karapapak/TerekemeTürklerinin ortaya çıkışı ve yerleştikleri sahaları detaylı biçimde açıklamayageçmeden önce bu kavme isim olan Karapapak ve Terekeme terimlerini açıklamakdaha yararlı olacaktır.
Kafkasya Topluluklarından Karapapak/Terekeme Türkleri Kimdir?
Karapapak Teriminin Açıklaması
Karapapak/Terekeme Türklerinin Kökeni
Karapapak/Terekeme Türklerinin Yaşadığı Bölgeler 1. Gürcistan
Karapapak/Terekeme Türklerinin Yaşadığı Bölgeler 2. Azerbaycan
Karapapak/Terekeme Türklerinin Yaşadığı Bölgeler 3. Ermenistan
Karapapak/Terekeme Türklerinin Yaşadığı Bölgeler 4. İran
Karapapak/Terekeme Türklerinin Yaşadığı Bölgeler 5. Türkiye
Karapapak/Terekeme Türklerinin Yaşadığı Bölgeler 6. Orta Asya (Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan)
Karapapak/Terekeme Türklerinin Yaşadığı Bölgeler 7. Rusya Federasyonu
Karapapak/Terekeme Türklerinin Yaşadığı Bölgeler 8. Ukrayna
Kafkasya Topluluklarından Karapapak/Terekeme Türkleri Kimdir? Sonuç
Kaynakça: Salih YILMAZ Yeni Türkiye Dergisi – Temmuz-Aralık 2015 Yıl 21 Sayı 78
